Was de moeder van
Godefridus Henschenius de
dochter van de geestelijke
Gaert Pouwels (1580)?
ginal
PEEL EN MAAS
Donderdag 22 februari 1996 - Pagina 7
50 jaar geleden zou een derge
lijke vraagstelling op zichzelf al
voor de nodige commotie
gezorgd hebben en de vraagstel
ler zou op zijn minst een verban
ning naar de Vier Uuterste boven
het hoofd gehangen hebben.
Vandaag de dag is men toleran
ter geworden en accepteert men
de gehuwde priester. Toch mag
hij officieel van kerkelijke zijde
(nog) niet trouwen.
door Louis Riitten.
DE VOORNAAM:
GODEFRIDUS, OOK WEL
GAERT GENOEMD
Familienamen hebben ons dik
wijls meer te vertellen dan zij op
het eerste gezicht doen vermoeden.
Ze zijn vaak behulpzame, maar
ook soms misleidende gidsen op
de glibberige genealogische paden,
die naar onze voorouders moeten
leiden. Neem nu de familienaam
Gaerts. Zo'n naam is afgeleid van
een van de grootouders deze naam
ook voorkomt. Vroeger was de
naamgeving van de kinderen veel
strenger geregeld dan nu. leder van
de grootouders moest netjes tradi
tioneel de beurt afwachten en alleen
schokkende gebeurtenissen, zoals
de dood van een familielid, konden
daarin verandering in brengen. Dit
is vooral bij stamboomonderzoek
een belangrijk gegeven. Het kan
soms een beslissende aanwijzing
zijn voor de vaststelling van een
familierelatie.
Omdat bij het gezin Henskens-
Pouwels pas het derde kind in de rij.
de naam Godefridus krijgt, kan men
er van uitgaan dat er wellicht aan
moederszijde een voorvaden.met de
naam Gaert (=Godefridus) is
geweest. Aan vaderskant hebben wij
die naam in ieder geval nog niet
gezien.
Wij zijn voor U op onderzoek
gegaan en wij kunnen U nu al ver
zekeren, dat wij daarbij enkele inte
ressante vondsten hebben gedaan,
die niet alleen betrekking hebben op
maar omdat het huis tot het grond
gebied (=laathof) van de pastoor
behoorde, werd dit door de pastoor
afgehandeld. Wij laten hier voor de
aardigheid een deel van de tekst vol-
gen, dan kunt U zelf zien hoe zo iets
geschiedde: "Jan Gaerts vulgo
Muller(= ook wel Muller genoemd)
heeft sich laeten te boeck stellen in
mijnent tegenwoordichheit van H.
Foto uit de catalogus van de overzichtstentoonstelling in 1981 in het
Freulekeshuus over de werken van de schilder Johannes A. van der Drift
(1803-1883). Het 'schilderij' van 1865 laat een deel van het pensionaat
Jerusalem zien met op de achtergrond de toegangspoort en een deel van de
vroegere 'perdsstal'. Links van de poort stond het huis waar de geestelijke
Gaert Pouwels omstreeks 1580 woonde, grootvader van moeders kant van
Godefridus Henschenius (Gaert Henskens). Nu ligt ligt daar het
Freulekeshuus (1). Aan de buitenkant van de poort, rechts, stond indertijd
het St. Oda-stockske, ook wel het St. O dahuuske (2) genoemd.
Vermoedelijk in de Franse tijd verdwenen. Het Oda-stockske was daar
neergezet na het pestjaar 1635 als inlossing van een gelofte. Op de
achtergrond is nog even het oude gasthuis met zijn vier schoorstenen (3) te
zien. Hoezeer ook in deze omgeving alles veranderd is, de Odaput is nog
steeds een dankbaar oriëntatie- en herkenningspunt (4). En dit punt (5)
passeert elk bruidspaar dat op weg is naar het "stadhuis
Hendrick van Dael pastoor, als
Thinsheer, dat huys ende hofstad,
daer H. Gaerdt Pouwels zaligher in
verstorven, was ende op heren
Straeten vertegen hadt tot behoeff
sijner kynder. etc...."(4).
In 1681 is over deze administra
tieve uitzonderingspositie van de
pastoor nog veel te doen geweest
tussen de pastoor Matthias
Roebroek en de Venrayse schepen
bank. Uiteindelijk heeft de pastoor
via een proces het pleit gewonnen,
omdat hij zich beriep op een eeu
wenoud gewoonterecht (5).
Wij hebben overigens wel het
idee. dat de inschrijving enkele
jaren te laat was. omdat volgens de
belastinglijsten Jan Gaerts. alias
Muller, de woonstede al veel eerder
had overgenomen namelijk in 1582
(6). Evenwel is niet uitgesloten, dat
men de eerste jaren na de aankoop
geen bijdrage aan de pastoor hoefde
te betalen of dat er een andere reden
is geweest. De jaarlijkse bijdrage
van dit pand was tot aan de Franse
tijd malder rogge en 1 rookhoen
(voor elke schoorsteen een kip).
Jan Gaerts heeft echter niet lang
plezier gehad van zijn woonstede.
Op 31 januari 1607 nodigt Geertien,
de vrouw van Jan Gaerts, diens
broers Hendrik, Willem en Claes uit
om als toeziende voogden van haar
onmondige kinderen samen met
Hendrick Henskens aanwezig te zijn
bij de aangifte van de verkoop van
haar huis en erf (7). Wij nemen aan,
dat Hendrik Henskens hierbij aan
wezig was, omdat hij met een zus
van de overleden Jan Gaerts
getrouwd was.
Bij deze transactie is dus de pas
toor Henricus van Dael als
Thinsheer laathofheer) aanwezig
samen met Jacob ingen Strael (nu
het Upke) en Jacop Bisterveldts (nu
parkeerplaats bij het Mgr.
Goumansplein) als "weemlaten".
Weemlaten zijn mensen, die op het
grondgebied van de pastoor wonen
of grond van hem in gebruik heb
ben.
Het pand gaat dan over in handen
van Jan Matheus, die in de volks
mond Jan Theus heet en Jenneke,
zijn huysvrouw. Dit pand is het
tegenwoordige Freulekeshuus.
Omdat deze overdracht schriftelijk
vastgelegd wordt, kunnen wij daar
uit enkele interessante gegevens
putten.
In deze akte worden de broers
Hendrik en Claes Gaerts in het
latijn, Henricus en Nicolaas
Godefridi genoemd. Wij zien dus
hier al de naam Godefridus opdui
ken, die in het gezin Henskens al de
naamgeving van twee kinderen
heeft beïnvloed. Maar wat heeft nu
Bela Pauli, want zo wordt de vrouw
van Hendrick Henskens genoemd,
met de geestelijke Gaert Pouwels te
maken?
Wij zullen proberen om het hier
uit te leggen.
Rond 1600 was het nogal eens de
gewoonte om niet met de eigen
familienaam door te gaan maar met
de voornaam van de vader. In
de voornaam Gaert. In het Latijn
wordt hij als Godefridus geschre
ven, zoals dit bij Godefridus
Henschenius gebeurde.
Bij de voornaam Gaert wordt
wel eens getwijfeld of het ook niet
Gerit kan betekenen. Wij hebben in
het Venrayse gemeente-archief een
mooi voorbeeld gevonden, dat dit
in Venray niet het geval is. In het
mooie, helaas nog te weinig bestu
deerde jaargetijdenboek van de
Grote Kerk wordt bij de familie
Coninx een zekere Gaert Coninx
vermeld(l). Onwillekeurig is men
geneigd om daar dan Gerit in te
zien. Gelukkig is er rond 1650 een
stamboom gemaakt van de familie
Coninx en daarin wordt dezelfde
Gaert Coninx: Godefridus Coninx
genoemd. En om alle twijfels weg
te nemen, wordt er in beide geval
len bijgezet, dat het om Gaert
Coninx handelt, die in Thorn pas
toor is geweest(2).
Wij moesten hier onwillekeurig
aan denken, toen wij op zoek
waren naar de afkomst van de
moeder van Godefridus
Henschenius(= Gaert Henskens).
Overigens, dat Godefridus ooit
"Godfried" zou geheten hebben, is
ons bij de bestudering van het his
torisch bronnenmateriaal nergens
gebleken.
HET GEZIN VAN HENDRICK
HENSKENS EN BEELKEN
POUWELS
Het gezin heeft in zijn totaliteit
zeven kinderen gekend, waarvan er
drie in het klooster zijn gegaan:
Elisabeth, Godefridus en Peter. Het
oudste meisje Peterken is op latere
leeftijd met de landmeter Leonard
Nabben getrouwd. Johan is het
enige kind dat het geslacht
Henskens verder doorzet. Jacoba
blijft vermoedelijk ongehuwd en
de eerste zoon. die Godefridus
genoemd wordt, moet vrij vroeg
gestorven zijn, omdat er in 1601
weer een Godefridus geboren
wordt.
Omdat in 't gezin van Hendrik
Henskens en Bedken Pouwels tol
tweemaal toe een kind met de
naam Godefridus voorkomt, is het
logisch te veronderstellen dat bij
moederskant, maar ook op vele vra
gen Van vaderskant een antwoord
geven (waarover later meer).
Van Godefridus Henschenius zelf
vernemen wij, dat zijn moeder -en
dus de echtgenote van Hendrick
Henskens- Bela Pauli heette, wat
eigenlijk een Latijnse vertaling is
van Beelken Pouwels(3). Zo zal ze
in het dorp wel genoemd zijn toen
zij nog niet met de laken- en wol
handelaar Hendrick Henskens
getrouwd was. Overigens zijn wij
van mening, dat Godefridus
Henschenius zelf ons een beetje op
een dwaalspoor heeft gebracht, door
zijn moeder Bela Pauli te noemen.
Als het goed was geweest had hij
haar Bela Godefridi moeten noe
men, wat betekent Bela de dochter
van Godefridus. En zo heette haar
vader in werkelijkheid met de voor
naam.
Omdat men over het algemeen de
bruid nooit verder zocht dan dat
men de klok van de parochiekerk
kon horen luiden, zijn wij bij ons
onderzoek maar dicht in de buurt
gebleven. Daarbij viel ons op hoe
veel jonge mannen hun bruid dicht
bij huis zochten en dat was ook het
geval in het gebied, waarvan wij
dachten, dat wij het meeste succes
zouden hebben, namelijk aan het
Eyndt, waar Beelken-Pouwels bleek
te wonen. De Nabbens, de
Claessens en de Van Cuycks vonden
elkaar, al dan niet door ouders
gestuurd, blindelings. En zoals hun^
zoeken pas veel later beloond werd*
met de liefde (die kwam per slot van
rekening volgens de ouderen van
zelf), zo werd ook ons speurwerk
pas later met succes bekroond.
Wij nodigen U gaarne uit om ons
te vergezellen op onze zoektocht
naar de mogelijke familierelatie van
Beelken Pouwels met de geestelijke
Gaert Pouwels aan het Eyndt.
DE DOOD VAN DE
GEESTELIJKE GAERT
POUWELS
In 1597 liet Jan Gaerts, alias
Muller in de administratie van de
pastoor opnemen, dat hij het huis
van de geestelijke Gaert Pouwels
zaliger had overgenomen. Normaal
gebeurde dit voor de schepenbank.
Xmé.r fr.n
Brabant was dit zelfs heel gebruike
lijk. In Venray blijft dat beperkt tot
zo'n 5% van de familienamen. Zo
werden de nakomelingen van
Wincken van de Tol: Winckens en
uit Ruth Bandts ontstond de familie
naam Rutten. Dikwijls deden lang
niet alle familieleden mee en ont
stonden er binnen de familie ver
schillende familienamen Op die
manier zou Beelken met de familie
naam Pouwels hebben kunnen door
gaan. maar ook met de voornaam
van haar vader: Beelken Gaerts. Dit
heeft het juist in het verleden altijd
zo moeilijk gemaakt haar familie te
vinden. Maar door nieuwe gegevens
wordt dat gemakkelijker. Dat er een
familierelatie bestond wisten wij al
uit het feit, dat Jan Mullerts, alias
Gaerts als peetoom aanwezig was
bij de doop van Elisabeth in het
gezin Henskens-Pouwels (1590).
En Jan Gaerts zelf geeft zijn eigen
familierelatie ten opzichte van zijn
vader, de geestelijke Gaert Pouwels,
Henscheniusbeeld van "voor de oorlog Treffend is de gelijkenis met her elders op
deze pagina afgedrukte portret van de Venrayse geleerde.
Foto: John van den Munckhof
Genealogisch overzicht
i.
Heer GAERT Pouwels (±1570) (nederlands)
oo
N.N.
1
1
Beelken Gaerts
1 1 1
Jan Gaerts Hendrik Willem
I
Claes
00
oo Gaerts Gaerts
Gaerts
Hendrik Henskens
Gertrudis
1
o.a.Gaert
1
o.a. Gaert
n.
Domlnus Godefridus Pauli (Latl1n).(±l570)
oo
N.N.
'i
1
Bela
i i i
Johannes Henricus Wilhelmus
I
Nicolaus
Godefridi
Godefridi Godefridi Godefridi
Godefridi
oo
oo
Henricus
Gertrudis
Henschenius
I
1
o.a. Godefridus
I
o.a. Godefridus
Godefridus Henschenius, op z'n Venrays Gaert Henskens genoemd, was
beslist geen 'droge' figuur. Op zestigjarige leeftijd maakte hij nog een tocht
van Antwerpen naar Rome over Duitsland en Oostenrijk (1661).
Bovenstaande gravure komt uit één van de boeken die hij geschreven heeft
over het leven van de Heiligen. Met dank aan B. Kruysen.
Op het 'voetstuk' staat dat hij op 11 september 1681 op 81-jarige leeftijd
overleden is. Algemeen wordt aangenomen dat hij op 21 januari I6Ö1 te
Venray geboren is, zodat de leeftijd van 80 jaar juister is. Overigens wordt
zijn naam, vreemd genoeg, niet in het doopboek van de Grote kerk vermeld.
Wel worden zijn vader en moeder en ook de peetoom en peettante genoemd,
maar waar zijn naam moet staan is veel later met potlood de naam
Godefridus ingevuld. Wij gissen nog steeds naar de reden hiervan.
ook duidelijk aan door in 1591 zijn
zoon Godefridus te noemen.
Weliswaar doet hij dat onder de
aliasnaam van Jan Muller, omdat hij
molenaar was.
Zonder het eigenlijk te willen,
hebben wij met deze aangelegen
heid een probleem aangesneden, dat
in die tijd nogal speelde namelijk de
gehuwde priester.
DE GEHUWDE PRIESTER
Bij een kerkvisitatie van 1559
bleek, dat er van de dertien dienst
doende geestelijken in de buurt van
Sittard er elf met een vrouw samen
leefden en dat de meesten van hen
kinderen hadden (8). Toen men ook
nog bij de gelovigen navroeg, wat
die er van dachten, vonden de mees
ten. dat hen dat niet stoorde. Had
trouwens de bouwheer van de Grote
Kerk te Venray, Gisbertus van der
Gaet, -ook geen samenlevingsver
band met een zekere Rixken van
Zutphen en had hij ook niet bij haar
drie kinderen?
Beelken's opvoeding in zulk een
religieus gezin moet beslist invloed
gehad hebben op haar latere huwe-
lijksleven: van de zes in leven zijn
de kinderen gingen er drie in het
klooster! Jan, de enige zoon die
trouwde, behartigde later de mate
riële belangen van de Franciscanen
in Venray.
Beelken verloor haar man vroeg.
Over het algemeen wordt aangeno
men. dat hij in het jaar 1605 gestor
ven is. Wij hebben boven al gezien,
dat hij in 1607 nog leefde (9). Ook
haar eigen overlijdensdatum is
onzeker. Wel weten wij, dat ze in
1619 nog handel dreef met het
Armengilde (10) en dat ze in dat
zelfde jaar peettante was bij de doop
van Elisabeth, een dochtertje van
Jan Jaecken en vermoedelijk
Elisabeth van Dael.
Omdat haar zoon Jan de zaak in
1621 overneemt, nemen wij aan. dat
ze rond 1620 overleden is.
Van de geestelijke Gaert Pouwels
weten wij op dit moment alleen
maar, dat hij geen pastoor was. Zeer
waarschijnlijk was hij een "altarist"
dat wil zeggen, dat deze geestelijke
alleen dienst deed aan één van de
zestien altaren, die de Grote Kerk
bezat. Daar had hij inkomsten van.
Met de pastorale zorg bemoeide hij
zich niet, dat was de taak van de
pastoor. Wel weten wij, dat hij
woonde op de plaats waar nu het
Freulekeshuus ligt.
We zijn nu in staat om alle bewo
ners van dit museale pand tot aan
onze tijd toe op een rijtje te zetten.
Voorwaar een pand met een rijke
historie (1500 tot heden). Op
Hendrick Henskens komen we
graag een volgende keer terug.
Opgedragen aan Beelken
Henskens( 1560-1620) die ons een
mooie puzzel bezorgde.
Met dank aan Leo Kleuskens,
Jan Bouten uit Geleen en de vrien
den van het Venrayse Archief.
H. Oda, bid vur de gemaent. die
nog altied mént. dat ze Wüst als
Wuust motte schrieve.
AFKORTINGEN:
P.A.Vr. :Parochie-archief Grote Kerk Venray.
G.A.Vr. Gemeente-archief Venray.
B.A.R. Bisschoppelijk Archief in R A L.
R.A.L. Rijksarchief Limburg te Maastricht.
NOTEN:
1. P.A.Vr. in G.A.Vr. B 59 jaargetijdenboek
2. B.A.R. in R.A.L. portefeuille 108
3. Artikel Peel en Maas van 02 december 1981Godfried Henskens
een leergierige Venray naar, door dr. H.P.H. Camps
4. P.A.Vr. in G.A.Vr. Laathof C 17a.
5. P.A.Vr. in G.A.Vr. Laathof voorwoord C 18.
6. G.A.Vr. invnr. 156. Oud archief tot 1798.
7. zie noot 4.
8. Uitgave van de Stad Sittard door de Stichting Historie Sittard.
in opdracht van de gemeente 1993.
9. zie noot 3.
10. P.A.Vr. in G.A.Vr. Armengilde Ell