Was de moeder van Godefridus Henschenius de dochter van de geestelijke Gaert Pouwels (1580)? ginal PEEL EN MAAS Donderdag 22 februari 1996 - Pagina 7 50 jaar geleden zou een derge lijke vraagstelling op zichzelf al voor de nodige commotie gezorgd hebben en de vraagstel ler zou op zijn minst een verban ning naar de Vier Uuterste boven het hoofd gehangen hebben. Vandaag de dag is men toleran ter geworden en accepteert men de gehuwde priester. Toch mag hij officieel van kerkelijke zijde (nog) niet trouwen. door Louis Riitten. DE VOORNAAM: GODEFRIDUS, OOK WEL GAERT GENOEMD Familienamen hebben ons dik wijls meer te vertellen dan zij op het eerste gezicht doen vermoeden. Ze zijn vaak behulpzame, maar ook soms misleidende gidsen op de glibberige genealogische paden, die naar onze voorouders moeten leiden. Neem nu de familienaam Gaerts. Zo'n naam is afgeleid van een van de grootouders deze naam ook voorkomt. Vroeger was de naamgeving van de kinderen veel strenger geregeld dan nu. leder van de grootouders moest netjes tradi tioneel de beurt afwachten en alleen schokkende gebeurtenissen, zoals de dood van een familielid, konden daarin verandering in brengen. Dit is vooral bij stamboomonderzoek een belangrijk gegeven. Het kan soms een beslissende aanwijzing zijn voor de vaststelling van een familierelatie. Omdat bij het gezin Henskens- Pouwels pas het derde kind in de rij. de naam Godefridus krijgt, kan men er van uitgaan dat er wellicht aan moederszijde een voorvaden.met de naam Gaert (=Godefridus) is geweest. Aan vaderskant hebben wij die naam in ieder geval nog niet gezien. Wij zijn voor U op onderzoek gegaan en wij kunnen U nu al ver zekeren, dat wij daarbij enkele inte ressante vondsten hebben gedaan, die niet alleen betrekking hebben op maar omdat het huis tot het grond gebied (=laathof) van de pastoor behoorde, werd dit door de pastoor afgehandeld. Wij laten hier voor de aardigheid een deel van de tekst vol- gen, dan kunt U zelf zien hoe zo iets geschiedde: "Jan Gaerts vulgo Muller(= ook wel Muller genoemd) heeft sich laeten te boeck stellen in mijnent tegenwoordichheit van H. Foto uit de catalogus van de overzichtstentoonstelling in 1981 in het Freulekeshuus over de werken van de schilder Johannes A. van der Drift (1803-1883). Het 'schilderij' van 1865 laat een deel van het pensionaat Jerusalem zien met op de achtergrond de toegangspoort en een deel van de vroegere 'perdsstal'. Links van de poort stond het huis waar de geestelijke Gaert Pouwels omstreeks 1580 woonde, grootvader van moeders kant van Godefridus Henschenius (Gaert Henskens). Nu ligt ligt daar het Freulekeshuus (1). Aan de buitenkant van de poort, rechts, stond indertijd het St. Oda-stockske, ook wel het St. O dahuuske (2) genoemd. Vermoedelijk in de Franse tijd verdwenen. Het Oda-stockske was daar neergezet na het pestjaar 1635 als inlossing van een gelofte. Op de achtergrond is nog even het oude gasthuis met zijn vier schoorstenen (3) te zien. Hoezeer ook in deze omgeving alles veranderd is, de Odaput is nog steeds een dankbaar oriëntatie- en herkenningspunt (4). En dit punt (5) passeert elk bruidspaar dat op weg is naar het "stadhuis Hendrick van Dael pastoor, als Thinsheer, dat huys ende hofstad, daer H. Gaerdt Pouwels zaligher in verstorven, was ende op heren Straeten vertegen hadt tot behoeff sijner kynder. etc...."(4). In 1681 is over deze administra tieve uitzonderingspositie van de pastoor nog veel te doen geweest tussen de pastoor Matthias Roebroek en de Venrayse schepen bank. Uiteindelijk heeft de pastoor via een proces het pleit gewonnen, omdat hij zich beriep op een eeu wenoud gewoonterecht (5). Wij hebben overigens wel het idee. dat de inschrijving enkele jaren te laat was. omdat volgens de belastinglijsten Jan Gaerts. alias Muller, de woonstede al veel eerder had overgenomen namelijk in 1582 (6). Evenwel is niet uitgesloten, dat men de eerste jaren na de aankoop geen bijdrage aan de pastoor hoefde te betalen of dat er een andere reden is geweest. De jaarlijkse bijdrage van dit pand was tot aan de Franse tijd malder rogge en 1 rookhoen (voor elke schoorsteen een kip). Jan Gaerts heeft echter niet lang plezier gehad van zijn woonstede. Op 31 januari 1607 nodigt Geertien, de vrouw van Jan Gaerts, diens broers Hendrik, Willem en Claes uit om als toeziende voogden van haar onmondige kinderen samen met Hendrick Henskens aanwezig te zijn bij de aangifte van de verkoop van haar huis en erf (7). Wij nemen aan, dat Hendrik Henskens hierbij aan wezig was, omdat hij met een zus van de overleden Jan Gaerts getrouwd was. Bij deze transactie is dus de pas toor Henricus van Dael als Thinsheer laathofheer) aanwezig samen met Jacob ingen Strael (nu het Upke) en Jacop Bisterveldts (nu parkeerplaats bij het Mgr. Goumansplein) als "weemlaten". Weemlaten zijn mensen, die op het grondgebied van de pastoor wonen of grond van hem in gebruik heb ben. Het pand gaat dan over in handen van Jan Matheus, die in de volks mond Jan Theus heet en Jenneke, zijn huysvrouw. Dit pand is het tegenwoordige Freulekeshuus. Omdat deze overdracht schriftelijk vastgelegd wordt, kunnen wij daar uit enkele interessante gegevens putten. In deze akte worden de broers Hendrik en Claes Gaerts in het latijn, Henricus en Nicolaas Godefridi genoemd. Wij zien dus hier al de naam Godefridus opdui ken, die in het gezin Henskens al de naamgeving van twee kinderen heeft beïnvloed. Maar wat heeft nu Bela Pauli, want zo wordt de vrouw van Hendrick Henskens genoemd, met de geestelijke Gaert Pouwels te maken? Wij zullen proberen om het hier uit te leggen. Rond 1600 was het nogal eens de gewoonte om niet met de eigen familienaam door te gaan maar met de voornaam van de vader. In de voornaam Gaert. In het Latijn wordt hij als Godefridus geschre ven, zoals dit bij Godefridus Henschenius gebeurde. Bij de voornaam Gaert wordt wel eens getwijfeld of het ook niet Gerit kan betekenen. Wij hebben in het Venrayse gemeente-archief een mooi voorbeeld gevonden, dat dit in Venray niet het geval is. In het mooie, helaas nog te weinig bestu deerde jaargetijdenboek van de Grote Kerk wordt bij de familie Coninx een zekere Gaert Coninx vermeld(l). Onwillekeurig is men geneigd om daar dan Gerit in te zien. Gelukkig is er rond 1650 een stamboom gemaakt van de familie Coninx en daarin wordt dezelfde Gaert Coninx: Godefridus Coninx genoemd. En om alle twijfels weg te nemen, wordt er in beide geval len bijgezet, dat het om Gaert Coninx handelt, die in Thorn pas toor is geweest(2). Wij moesten hier onwillekeurig aan denken, toen wij op zoek waren naar de afkomst van de moeder van Godefridus Henschenius(= Gaert Henskens). Overigens, dat Godefridus ooit "Godfried" zou geheten hebben, is ons bij de bestudering van het his torisch bronnenmateriaal nergens gebleken. HET GEZIN VAN HENDRICK HENSKENS EN BEELKEN POUWELS Het gezin heeft in zijn totaliteit zeven kinderen gekend, waarvan er drie in het klooster zijn gegaan: Elisabeth, Godefridus en Peter. Het oudste meisje Peterken is op latere leeftijd met de landmeter Leonard Nabben getrouwd. Johan is het enige kind dat het geslacht Henskens verder doorzet. Jacoba blijft vermoedelijk ongehuwd en de eerste zoon. die Godefridus genoemd wordt, moet vrij vroeg gestorven zijn, omdat er in 1601 weer een Godefridus geboren wordt. Omdat in 't gezin van Hendrik Henskens en Bedken Pouwels tol tweemaal toe een kind met de naam Godefridus voorkomt, is het logisch te veronderstellen dat bij moederskant, maar ook op vele vra gen Van vaderskant een antwoord geven (waarover later meer). Van Godefridus Henschenius zelf vernemen wij, dat zijn moeder -en dus de echtgenote van Hendrick Henskens- Bela Pauli heette, wat eigenlijk een Latijnse vertaling is van Beelken Pouwels(3). Zo zal ze in het dorp wel genoemd zijn toen zij nog niet met de laken- en wol handelaar Hendrick Henskens getrouwd was. Overigens zijn wij van mening, dat Godefridus Henschenius zelf ons een beetje op een dwaalspoor heeft gebracht, door zijn moeder Bela Pauli te noemen. Als het goed was geweest had hij haar Bela Godefridi moeten noe men, wat betekent Bela de dochter van Godefridus. En zo heette haar vader in werkelijkheid met de voor naam. Omdat men over het algemeen de bruid nooit verder zocht dan dat men de klok van de parochiekerk kon horen luiden, zijn wij bij ons onderzoek maar dicht in de buurt gebleven. Daarbij viel ons op hoe veel jonge mannen hun bruid dicht bij huis zochten en dat was ook het geval in het gebied, waarvan wij dachten, dat wij het meeste succes zouden hebben, namelijk aan het Eyndt, waar Beelken-Pouwels bleek te wonen. De Nabbens, de Claessens en de Van Cuycks vonden elkaar, al dan niet door ouders gestuurd, blindelings. En zoals hun^ zoeken pas veel later beloond werd* met de liefde (die kwam per slot van rekening volgens de ouderen van zelf), zo werd ook ons speurwerk pas later met succes bekroond. Wij nodigen U gaarne uit om ons te vergezellen op onze zoektocht naar de mogelijke familierelatie van Beelken Pouwels met de geestelijke Gaert Pouwels aan het Eyndt. DE DOOD VAN DE GEESTELIJKE GAERT POUWELS In 1597 liet Jan Gaerts, alias Muller in de administratie van de pastoor opnemen, dat hij het huis van de geestelijke Gaert Pouwels zaliger had overgenomen. Normaal gebeurde dit voor de schepenbank. Xmé.r fr.n Brabant was dit zelfs heel gebruike lijk. In Venray blijft dat beperkt tot zo'n 5% van de familienamen. Zo werden de nakomelingen van Wincken van de Tol: Winckens en uit Ruth Bandts ontstond de familie naam Rutten. Dikwijls deden lang niet alle familieleden mee en ont stonden er binnen de familie ver schillende familienamen Op die manier zou Beelken met de familie naam Pouwels hebben kunnen door gaan. maar ook met de voornaam van haar vader: Beelken Gaerts. Dit heeft het juist in het verleden altijd zo moeilijk gemaakt haar familie te vinden. Maar door nieuwe gegevens wordt dat gemakkelijker. Dat er een familierelatie bestond wisten wij al uit het feit, dat Jan Mullerts, alias Gaerts als peetoom aanwezig was bij de doop van Elisabeth in het gezin Henskens-Pouwels (1590). En Jan Gaerts zelf geeft zijn eigen familierelatie ten opzichte van zijn vader, de geestelijke Gaert Pouwels, Henscheniusbeeld van "voor de oorlog Treffend is de gelijkenis met her elders op deze pagina afgedrukte portret van de Venrayse geleerde. Foto: John van den Munckhof Genealogisch overzicht i. Heer GAERT Pouwels (±1570) (nederlands) oo N.N. 1 1 Beelken Gaerts 1 1 1 Jan Gaerts Hendrik Willem I Claes 00 oo Gaerts Gaerts Gaerts Hendrik Henskens Gertrudis 1 o.a.Gaert 1 o.a. Gaert n. Domlnus Godefridus Pauli (Latl1n).(±l570) oo N.N. 'i 1 Bela i i i Johannes Henricus Wilhelmus I Nicolaus Godefridi Godefridi Godefridi Godefridi Godefridi oo oo Henricus Gertrudis Henschenius I 1 o.a. Godefridus I o.a. Godefridus Godefridus Henschenius, op z'n Venrays Gaert Henskens genoemd, was beslist geen 'droge' figuur. Op zestigjarige leeftijd maakte hij nog een tocht van Antwerpen naar Rome over Duitsland en Oostenrijk (1661). Bovenstaande gravure komt uit één van de boeken die hij geschreven heeft over het leven van de Heiligen. Met dank aan B. Kruysen. Op het 'voetstuk' staat dat hij op 11 september 1681 op 81-jarige leeftijd overleden is. Algemeen wordt aangenomen dat hij op 21 januari I6Ö1 te Venray geboren is, zodat de leeftijd van 80 jaar juister is. Overigens wordt zijn naam, vreemd genoeg, niet in het doopboek van de Grote kerk vermeld. Wel worden zijn vader en moeder en ook de peetoom en peettante genoemd, maar waar zijn naam moet staan is veel later met potlood de naam Godefridus ingevuld. Wij gissen nog steeds naar de reden hiervan. ook duidelijk aan door in 1591 zijn zoon Godefridus te noemen. Weliswaar doet hij dat onder de aliasnaam van Jan Muller, omdat hij molenaar was. Zonder het eigenlijk te willen, hebben wij met deze aangelegen heid een probleem aangesneden, dat in die tijd nogal speelde namelijk de gehuwde priester. DE GEHUWDE PRIESTER Bij een kerkvisitatie van 1559 bleek, dat er van de dertien dienst doende geestelijken in de buurt van Sittard er elf met een vrouw samen leefden en dat de meesten van hen kinderen hadden (8). Toen men ook nog bij de gelovigen navroeg, wat die er van dachten, vonden de mees ten. dat hen dat niet stoorde. Had trouwens de bouwheer van de Grote Kerk te Venray, Gisbertus van der Gaet, -ook geen samenlevingsver band met een zekere Rixken van Zutphen en had hij ook niet bij haar drie kinderen? Beelken's opvoeding in zulk een religieus gezin moet beslist invloed gehad hebben op haar latere huwe- lijksleven: van de zes in leven zijn de kinderen gingen er drie in het klooster! Jan, de enige zoon die trouwde, behartigde later de mate riële belangen van de Franciscanen in Venray. Beelken verloor haar man vroeg. Over het algemeen wordt aangeno men. dat hij in het jaar 1605 gestor ven is. Wij hebben boven al gezien, dat hij in 1607 nog leefde (9). Ook haar eigen overlijdensdatum is onzeker. Wel weten wij, dat ze in 1619 nog handel dreef met het Armengilde (10) en dat ze in dat zelfde jaar peettante was bij de doop van Elisabeth, een dochtertje van Jan Jaecken en vermoedelijk Elisabeth van Dael. Omdat haar zoon Jan de zaak in 1621 overneemt, nemen wij aan. dat ze rond 1620 overleden is. Van de geestelijke Gaert Pouwels weten wij op dit moment alleen maar, dat hij geen pastoor was. Zeer waarschijnlijk was hij een "altarist" dat wil zeggen, dat deze geestelijke alleen dienst deed aan één van de zestien altaren, die de Grote Kerk bezat. Daar had hij inkomsten van. Met de pastorale zorg bemoeide hij zich niet, dat was de taak van de pastoor. Wel weten wij, dat hij woonde op de plaats waar nu het Freulekeshuus ligt. We zijn nu in staat om alle bewo ners van dit museale pand tot aan onze tijd toe op een rijtje te zetten. Voorwaar een pand met een rijke historie (1500 tot heden). Op Hendrick Henskens komen we graag een volgende keer terug. Opgedragen aan Beelken Henskens( 1560-1620) die ons een mooie puzzel bezorgde. Met dank aan Leo Kleuskens, Jan Bouten uit Geleen en de vrien den van het Venrayse Archief. H. Oda, bid vur de gemaent. die nog altied mént. dat ze Wüst als Wuust motte schrieve. AFKORTINGEN: P.A.Vr. :Parochie-archief Grote Kerk Venray. G.A.Vr. Gemeente-archief Venray. B.A.R. Bisschoppelijk Archief in R A L. R.A.L. Rijksarchief Limburg te Maastricht. NOTEN: 1. P.A.Vr. in G.A.Vr. B 59 jaargetijdenboek 2. B.A.R. in R.A.L. portefeuille 108 3. Artikel Peel en Maas van 02 december 1981Godfried Henskens een leergierige Venray naar, door dr. H.P.H. Camps 4. P.A.Vr. in G.A.Vr. Laathof C 17a. 5. P.A.Vr. in G.A.Vr. Laathof voorwoord C 18. 6. G.A.Vr. invnr. 156. Oud archief tot 1798. 7. zie noot 4. 8. Uitgave van de Stad Sittard door de Stichting Historie Sittard. in opdracht van de gemeente 1993. 9. zie noot 3. 10. P.A.Vr. in G.A.Vr. Armengilde Ell

Peel en Maas | 1996 | | pagina 7